Około roku 2000 p.n.e. większość ludzi zamieszkujących Wielką Nizinę Północno-chińską to niezorganizowane wspólnoty wiejskie, gospodarujące na terenach lessowych. Karczowały one i paliły krzewy, praktykując prymitywne rolnictwo i prowadząc ograniczone prace irygacyjne, w czym dopomaga im udomowienie bawoła wodnego.
Dynastia Xia została założona w środkowym biegu Rzeki Żółtej i stała się zaczątkiem szybko rozrastającego się imperium. Mieszkańcy tych rejonów tworzyli system społeczny i kulturowy który według odkryć archeologicznych zdaje się być syntezą dwóch kultur neolitycznych – Yangshao i Longshan.
Materiałów historycznych o dynastii Xia jest bardzo mało. Okres panowania tej dynastii bardzo długo uważano za mityczny. Dopiero w roku 1959 w pobliżu miejscowości Erlitou (miasto Yanshi, 偃师) odkryto rozległe ruiny pałacowe. Ich wiek określono na okres 2100-1800 p.n.e. Uznano je za część stolicy dynastii Xia.
Do dziś nie ma innych znaczących znalezisk z okresu tej dynastii, choć znane są już imiona królów, okresy ich rządów, oraz dość liczne szczegóły dotyczące wydarzeń historycznych tamtego okresu. Informacje o tej dynastii pochodzą z dzieła Zapiski Historyka, które podaje jej informacje dynastyczne. Niektórzy historycy twierdzą jednak nadal, że wykopaliska Erlitou są jedynie pozostałościami Kultury Erlitou, niczym więcej.
Na wykopaliskach owej „kultury Erlitou”, oprócz narzędzi charakterystycznych dla późnego neolitu, odnaleziono różne narzędzia z brązu: broń i naczynia, a nawet pozostałości warsztatu wyrobu narzędzi. Najważniejszym jednak znaleziskiem były narzędzia nefrytowe. Jako że nefryt jest materiałem niezwykle twardym i przez to trudnym w obróbce, znaleziska są dowodem, że technika rzemieślnicza i umiejętności techniczne były wówczas stosunkowo dobrze rozwinięte.
Za czasów dynastii Xia powstał pierwszy chiński kalendarz. Księga Xia Xiaozheng jest dowodem, że ludzie dzielili rok na miesiące według pozycji gwiazdozbioru Wielkiego Wozu. Księga opisuje ponadto pozycje gwiazd, klimat i inne zjawiska naturalne, porządkujące wiedzę o świecie ówczesnych ludzi, oraz będące dowodem, że prace rolnicze były dobrze zorganizowane i dostosowane do zjawisk przyrodniczych.
Dziś uważa się, że dynastia Xia jest pierwszą potwierdzoną historycznie dynastią w historii Chin . Istniała ona od XXI do XVI wieku p.n.e.. W czasie jej istnienia panowało siedemnastu królów z czternastu linii pokrewieństwa. Główny ośrodek dynastii Xia znajdował się w w środkowo-zachodniej części Chin (obecnie prowincja Henan i Shanxi).
Założycielem dynastii i pierwszym władcą dynastii Xia jest wedle tego co nam wiadomo Wielki Yu. Podania i zapisy głoszą, że przedsięwziął on gigantyczne prace zmierzające do uregulowania biegu Rzeki Żółtej, która bezustannie nękała ludzi niszczycielskimi powodziami. Historyczny bohater, który pokonał powodzie i uratował naród. Podania wysławiają jego imię za to, że Da Yu kontrolował rzekę Żółtą, co przyspożyło mu popularności wśród ludu. W konsekwencji swojej opiekuńczej roli został założycielem dynastii Xia.
Powstanie dynastii Xia oznaczało koniec sielanki dla ludów zamieszkujących te tereny i ich prymitywnych społeczeństw. Radykalnie wprowadzony został nowy ustrój społeczny opierający się na zasadach feudalnych, niewolnictwie i budowaniu rozległego imperium.
Struktura państwowa państwa Xia powstała prawdopodobnie po przez wybicie się jednego z rodów ponad inne w ramach miejscowego plemienia lub szczepu. Zanim do tego doszło, przywódcy byli wybierani przez całą wspólnotę wiosek, plemion bądź klanów. Tak można wnioskować z opisanego legendami sposobu, w jaki poprzedni dwaj władcy przekazywali sobie władzę. Założyciel dynastii Xia – Da Yu zmienił tą zasadę, zaprowadzając rządy dziedziczne.
Możemy się tylko domyślać, jak rewolucyjne zmiany w strukturach społecznych musiały wtedy zachodzić. Do użycia wchodziła broń z brązu, a miedź i cyna była w zorganizowany sposób wydobywana i przetapiana. Wyrób broni wymagał organizacji pracy i kontroli nad ludnością, do którego struktury plemienne były nieadekwatne. Powstawały grody warowne, coraz lepiej ufortyfikowane, pod rządami członków rodu władcy plemienia. Nowa organizacja stał się początkiem skoku wydajnościowego w produkcji żywności i broni. Państwo, które pierwsze wytworzyło do tego władzę centralną skutecznie zarządzającą przemieszczaniem siły roboczej i armii, osiągnęło dominację w regionie.
W tym okresie wykształciły się wspólnoty wiejskie, składające się z ośmiu gospodarstw skupionych wokół wspólnej studni. Plony wytworzone przez taką wspólnotę dzielono na 9 części, z których jedna wędrowała do spichlerzy lokalnego władcy w formie podatków.
U schyłku dynastii Xia, na dworze władcy panował chaos polityczny, a konflikty między warstwami społecznym były coraz ostrzejsze. Ostatni z władców – Jie (桀), zupełnie nie interesujący się sprawami państwa, hulaszczym trybem życia osiągnął to, że królestwa wchodzące w skład jego imperium jedno po drugiem buntowały się. Jednym z nich było królestwo Shang, które pokonawszy wojska imperialne i zmuszając do ucieczki ostatniego władcę Xia, ustanowiło dynastię Shang.
